Gobierno di Aruba por cambia a base di e resulatado di cada eleccion pa Parlamento di e pais. E termilogia ‘gobierno di turno’ ta uno conoci pa nos. Sinembargo tambe ta tende frecuentemente e keho cu si bo vota pa ekis of ekis realmente no tin cambionan fundamen-tal na bienestar di e pueblo. Esey por sierto ta un realidad cruel si tira bista riba e finansas publico di pais Aruba durante e delaster 40 añanan cu Aruba conoce Status Aparte (1986-2025). Pues desde Status Aparte, Aruba como país autonomo den Reino tabata tin e com-petencia, e mecanismonan y e organonan na su disposicion pa realisa ‘good governance’. Basa riba finansas publico sostenibel y duradero. Contrali na e deficiencia ey aña pasa e documento constitucional pa Reino Hulandes, esta Statuto (1954-2025) a cumpli 70 aña. Sinembargo loke no mester a para bira un ‘eeuwig edict’ a conoce durante e largo periodo ey poco pa no bisa ningun cambio fundamental o di principio gubernamental.
Tele Aruba diahuebs ultimo a presenta un programa cu e tema cu tin Aruba den su gara, esta cu tin un Rijkswet ta colga riba su cabes mescos cu’n ‘spada di Damocles’ y tambe kico porta e siguiente paso. Mirando actualidad di e topico y su enbergadura p’e pueblo di Aruba y di otro banda e falta di informacion concreto rond di e Rijkswet den discusion bo serbidor como historiador di e forma aki ta desea di contribui na informa pueblo encuanto modelonan di Rijkswet y particularmente e Consensusrijkswet HOFA 2025 sin e pretencion di ta extensivo y completo.
Algun punto di valor di Statuto pa Reino Hulandes
(Het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden)
Esaki den lus di un Rijkswet. Un linea cora cu ta core den henter e Statuto como base con-stitucional pa Reino Hulandes ta e valor cu e documento ta duna na aspectonan manera: respet p’e derechonan di e ser humano y su libertad, referiendo na e ciudadanonan, cu leynan cla y transparente di forma cu pueblo por ta consiente di nan contenido y nan conse-cuencia y derecho di igualdad y bon gobernacion pa tur cuatro indentidad autonomo cu ta forma Reino Hulandes. Garantianan cu ta brinda e ciudadano e oportunidad di por biba den un estado di derecho cu e posiblidad cu por logra su felicidad y bienestar den cualkeir país autonomo di Reino.
Pa por realisa e valornan ariba menciona, Statuto tambe ta indica e dos modalidad den Reino cu ta responsabel pa eherce/maneha y realisa/mantene e valornan mensiona. Esta tin asunto-nan cu ta cay bao di responsabilidad di e Gobierno autonomo di cada un di e cuatro paisnan, conoci como asuntonan domestico (LANDSAANGELENHEDEN) y asuntonan cu ta e respon-sabilidad di Conseho di Reino, esta asuntonan externo (KONINKRIJKSAANGELEGEN-HEDEN). Pues saliendo for di e valornan ariba menciona tin un divicion di competencia y responsabilidad cu ta resorta na nivel di Reino o na nivel di Pais, respectivamente.
Instrumento di Reino: ‘waarborgfunctie’
(Funcion pa salvaguardia/garantisa)
Tambe Statuto ta referi na un punto fundamental, esta cu si un Gobierno di un pais auto-nomo cu primordialmente tin e competencia no por o no kier cumpli cu su tarea, Conseho di Minister di Reino tin un obligacion adicional y lo tuma rienda over pa por adresa y core-gi e desviacion cu ta un asunto cu por sali for di man. Esaki ta conoci como e ‘waarborg-functie’ di Reino. Cu otro palabra Conseho di Ministro di Reino tin e obligacion pa sali na vanguardia di e pueblo na momento cu e Gobierno di e pais conserni mes no ta cumpli debi-damente como e prome responsabel cu su tarea p’e valornan cu Statuto ta prescribi. Pues intervencion di Reino ora Gobierno di e pais no ta mantene su mes na locual Statuto ta prescribi.
Articulonan di Statuto relaciona cu e ‘waarborgfunctie’: mandatario
Cua ta e articulonan di Statuto cu ta duna Conseho di Ministro di Reino e espacio constitu–cional huridico pa por eherce e ‘waarborgfunctie’ ariba menciona. Den cuadro di e tema Rijkswet cua ta e topico vigente por duna e siguiente synopsis di articulonan ancra den Statuto. Pa eficiencia y claridad ta pasa riba esunnan mas importante:
Articulo 43 inciso 1 por lesa: “Elk der landen draagt zorg voor de verwezenlijking van de fundamentele menselijke rechten en vrijheden, de rechtszekerheid en de deugdelijkheid van het bestuur. Inciso 2: “Het waarborgen van deze rechten, vrijheden, rechtszekerheid en deugdelijkheid van bestuur is aangelegenheid van het Koninkrijk”.
Articulo 51 inciso 1 ta indica: “Wanneer een orgaan in Aruba, Curaçao of Sint-Maarten niet of niet voldoende voorziet in hetgeen het ingevolge het Statuut, een internationale regeling, een rijkswet of een algemene maatregel van rijksbestuur moet verrichten, kan, onder aan-wijzing van de rechtsgronden en de beweegredenen, waarop hij berust, een algemene maatregel van rijksbestuur bepalen op welke wijze hierin wordt voorzien”. Inciso 2 […] Den e contexto aki no importante.
Articulo 52: “De landsverordening kan aan de Koning als hoofd van het Koninkrijk en aan de Gouverneur als orgaan van het Koninkrijk met goedkeuring van de Koning bevoegdheden met betrekking tot landsaangelegenheden toekennen”.
Cla y raspa: ta obligacion di Conseho di Ministro di Reino pa actua ora un Gobierno di un pais autonomo di Reino no cumpli cu su obligacion y esaki por sucede den forma di un Rijkswet of Algemeen Maatregel van Rijksbstuur (AmvB). Ta impone riba e pais ‘autonomo’ concerni, e reglanan di wega cu e Rijkswet ta prescribi. Ta sobre sali cu Conseho di Ministro di Reino den e caso(nan) aki ta actua unilateralmente y ta impone e Rijkswet (obligatoire rijksregelgeving).
Consulta, traha hunto y sera acuerdo: un formato mas bondadoso y noble?
Sinembargo e intervension di Conseho di Ministro di Reino cu’n Rijkswet como instrumento tambe por di otro forma. Den e caso ey pa un hustificacion constitucional huridico nos mes-ter referi na otro articulonan ankra den Statuto:
Articulo 38, inciso 1 ta bisa: “Nederland, Aruba, Curaçao en Sint-Maarten kunnen onder-ling regelingen treffen”. Tambe inciso 2: “In onderling overleg kan worden bepaald, dat zodanige regeling en de wijziging daarvan bij of krachtens rijkswet wordt vastgesteld. In buitengewone gevallen van dringende aard kan de vaststelling geschieden bij een niet op een rijkswet berustende algemene maatregel van rijksbestuur met een werkingsduur van ten hoogste twee jaren. Na deze termijn van twee jaren vervalt een niet op een rijkswet berus-tende algemene maatregel van rijksbestuur van rechtswege”. Inciso 3: […] Den e contexto aki no importante. Inciso 4 textualmente ta bisa: “In het onderwerp van de zetelverplaatsing van rechtsper-sonen wordt bij rijkswet voorzien. Omtrent deze voorziening is overeenstemming tussen de regeringen der landen vereist”.
E ultimo inciso, esta 4, ta caminda e sapato lo preta y ta haci mas dolo. E traspaso di com-petencia di un Gobierno di un pais autonomo (den nos caso Aruba) pa Conseho di Ministro di Reino lo socede cu bendicion di e Gobierno di e pais Atlantico concerni [den e situacion ano 2025 dor di kabinete Eman IV (kabinete Eman-Croes estableci 28 di maart 2025]:
Consensusrijkswet HOFA.
E punto di salida ta un acuerdo sera entre Hulanda y Aruba cu a base di paridad(?) 4 di juni 2024 (kabinete Wever-Croes) conhuntamente a acorda. Un convenio cu lo haya su base huridico den un consensusrijkswet (HOFA).Tanto e proceso pa yega na HOFA como su contenido merece su debido atencion y esey den un forma sumario, nos ta bai describi a continuacion.
Conseho di Ministro di Reino: cambio di actitud y trayecto
Conclusion ta cu loke na introduccion di Statuto pa Reino Hulandes tawata competencia di un pais autonomo, esta un asunto domestico (Landsaangelegenheid) dor di cambio di ‘entidad legal’ (rechtspersoon) cu pa ta funcional y legitimo (legaliteitsbeginsel) mester wor-do ancra den un Rijkswet a para bira un asunto di Conseho di Ministro di Reino, esta un asunto/competencia di Reino. Nap den su manuscripto ta revela: “Immers, indien onder toepassing van artikel 38 Statuut besloten wordt tot een onderlinge regeling van landsaan-gelegenheid bij rijkswet, kan het zijn dat daartoe op een gegeven moment besluitvorming door de raad van ministers van het Koninkrijk vereist is.” (Mentko Nap, Wetgeving van het Koninkrijk der Nederlanden, 2003, p. 56).
Tambe tin excepcion por ejemplo, Kustwacht ta basa riba un convenio entre diferente pais di Reino pero su existencia no ta basa riba un Rijkswet. Sinembargo Gobierno di Reino, bao di liderazgo di ministronan Hulandes mas y mas ta consiente cu actua unilateralmente y man-datorio lo conta cu resistencia for di e paisnan Atlantico Hulandes. Terminonan manera ‘neo-kolonialismo’, ‘kolonialismo moderno’, ‘atacha autonomia’ di e paisnan miniatura sin lubida e temor cu Hulanda semper tin pa critica for di mundo internacional dor di su postura paterna-lista. Un punto mas fundamental constitucional mira, ta e echo cu Conseho di Ministro di Reino no por na su antoho nomina cualquier asunto como competencia di Reino. Si Gobierno di Reino ta desea di tin legalmente control riba finanzas publico di pais Aruba, cual ultimo ta un asunto domestico, obligatoriamente mester busca un otro salida: por ehemplo dor di un convenio. Y esaki lo tin su ‘prijskaartje’ manera e analisis aki bao claramente lo ilustra.
Ta resalta cu den e trayecto di e ultimo 10 añanan (2015-2025) relaciona cu implementacion di Rijkswetten p’e paisnan na otro banda di e oceano Atlantico e Conseho di Ministro di Reino a bin ta tuma un otro actitud. Un otro asercamento basa riba pensamentonan basico ancra den articulo 38 di Statuto manera por a conclui caba: consulta, traha hunto, instala gruponan di trabao y yega na mutuo acuerdonan a bira e ‘modus operandis’. Palabra clave a bira consensus. Gobierno di Reino a cambia di postura, di rijkswetten cu un caracter mandatorio pa consensusrijkswet. Sinembargo e meta a keda mescos: paternalismo ta e punto di salida, cu otro palabra, e eje di e postura Hulandes.
Un Rijkswet basa riba consensus tin un valor agrega pa Hulanda y tin como consecuensia cu e paisnan di Reino involvi ta den gara di Hulanda: no por keda sin cumpli. Esey ta cuadra cu punto di salida y meta di Hulanda. Den e caso aki Aruba no tin e espacio huridico ni moral pa ‘bringa’ e Rijkswet pa e echo cu e ta resultado di repetino consulta entre Gobierno di Aruba y Hulanda cu na final di cuenta e producto lo mester desenboca den un (consensus)rijkswet.
Pregunta fundamental ta, kico realmente ta e diferencia di un Rijkswet cu un caracter obli-gatorio y un Rijkswet basa riba consensus pa ‘nos’. Ta parce un ‘cuento di hadas’ cu un gobernante cu den nos cultura gubernamental politico ta wordo caractirisa como un persona cu sed pa poder ta laga e oportunidad ey sin mas bay perdi. Ademas cu su propio consen-timiento y probabel aprobacion. Na prome luga e asunto aki ta parce mi ‘to good to be true’. Sin reserva: Gobiernonan di turno di Aruba ta comparti competencia, autoridad y autonomia di Aruba cu otro indentidad pa mengua su mesun ‘poder’!!
Sinembargo ta di suma importancia p’e pueblo di Aruba ta consiente kico verdaderamente ta pasando cu nos autonomía, igualmente Status Aparte. Cu e logro di Status Aparta, Aruba a bira un pais autonomo den Reino Hulandes. Autonomia di pais Aruba entre otro ta resalta constitucionalmente den un propio organo legislativo considera e organo mas halto di e pais. Parti di e tarea parlamentario ta cu mester controla e organo ejecutivo (Conseho di Ministro) y stipula e leynan domestico y den seno di Reino e convenionan internacional cu ta ‘toca’ Aruba. E instrumento mas valioso cu Parlamento tin pa por controla e maneho di gobierno ta e derecho di presupuesto (begrotingsrecht). Y ta facil pa comprende pasobra e maneho di Gobierno ta refleha su mes den cifranan cu ta para den e presupuesto di e pais. Kico pueblo di Aruba por spera awor di Parlamento di Aruba relacion cu introduccion di e afamada HOFA cu den lineanan grandi lo interveni den e proceso pa stipula y después pa cu ehecucion di e derecho di presupuesto di Aruba: cu otro palabra e maneho financiero di Gobierno?
Den poco ocasion o casi nunca ta papia di e di tres tarea cu Staten tin pa por sali na defen-sa su pueblo. Den mi publicacion, ‘Burgers en Bestuur’ por lesa: “Een derde taak van de Staten is het opkomen voor de belangen van Aruba bij de regering van het Koninkrijk en/of bij de Staten-Generaal, […]. Dit gebeurt door gebruik te maken van zijn bevoegdheid. Ook kan de Staten zich baseren op het petitierecht” (Jorge A. Pietersz, ‘Burgers en Bestuur’ p. 174).
E derecho di Parlamento pa por entrega por escrito un peticion na instancianan guberna-mental di un nivel mas halto ta real. Texto di Constitucion ta bisa: “De Staten zijn bevoegd de belangen van Aruba voor te staan bij de regering van het Koninkrijk en bij de Staten-Generaal” (Ab. 1985 no. 26). Haciendo uso di e derecho aki Parlamento, irespecto loke Gobierno dicidi, por aserca Conseho di Ministro di Reino, Eerste – y Tweede Kamer cu un peticion. Esaki no a socede!!
Aki bou mi lo mustra a base di e carta pa Tweede Kamer (d.d. 23 april 2024) cu Gobierno di Aruba lo notifica Parlamento di Aruba di un cu otro tocante di e convenio cu Hulanda y Aruba a sera y tambe di e proceso pa yega na e Consensusrijkswet. Linguistanan lo no tin problema cu interpretacion di e palabra notifica pero den e contexto aki e por trece discu-sionnan huridico constitucional cu ne. Kiko verdaderamente ta ensera notifica y despues di a wordo informa ki pasonan Parlamento di Aruba lo por o mester a tuma si no ta para tras di e acuerdo cu Gobierno di Aruba a convini cu Hulanda. Pero e materia ey, riba su mes intere-sante na e momentonan aki no ta relevante. Relevante ta keda, e rol di Parlamento di Aruba na momento serca di introduci HOFA. Mester constata cu Conseho di Ministro di Aruba na momento cu a yega na un areglo cu Hulanda cu mester desenboca den un Consensusrijks-wet, a pasa e Parlamento di Aruba tres fastball linea recta: ayo Parlamento bay sinta den dog-out y sigui wak e wega cu Hulanda ta hunga cu nos autonomia. Esey por bisa cu sierto sarcasmo, pero no menos verdad y doloroso.
Prof. J. A. Borman den su investigacion rond di introduccion di un Consensusrijkswet en general y su relacion cu e organo legislativo di un pais autonomo (Parlamento di Aruba den e caso aki) a duna su interpretacion y ta bisa textualmente: “Onderlinge regelingen zijn niet aan parlementaire goedkeuring onderworpen” (Mentko Nap, Wetgeving van het Koninkrijk der Nederlanden, 2003, p. 102).
Cu otro palabra, den practica no ta necesario cu na vispera di introduccion di e Consensus-rijkswet, Parlamento di Aruba mester/por duna su aprobacion na e areglo sera entre Gobierno di Aruba y Hulanda. Consecuentemente e organo aki tampoco ta involvi direc-tamente den e proceso pa acepta o no e Consensusrijkswet cu lo sucede por medio di Eerste- y Tweede Kamer. Pa refresca nos memoria e carta na Tweede Kamer ya mensiona ta indica cu for di april 2024 Parlamento di Aruba supuestamente mester ta na altura di e areglo entre Gobierno di Aruba y Hulanda.
Bou di e sircunstancianan aki mas leuw cu Parlamento di Aruba por yega ta manda un
“Verslag” pa Tweede Kamer. Ta bon pa remarca cu Statuto ta explicito ora ta trata di e rol di paisnan autonomo na otro banda di oceano ora ta trata di introduccion di un Rijkswet cu caracter mandatorio cu directamente ta toca e isla(nan). Pero menos o asta pober ora ta trata di introducción di un Rijkswet a base di consensus. Loke ta comprondibel tambe debi na e echo cu realisacion di un Consensusrijkswet ta basa riba un convenio. Partidonan involvi mester ta debidamente na altura di e proceso y contenido relaciona cu e areglo.
Nos por conclui e ora ey cu resultado di convenionan entre dos o mas pais den Reino no directamente ta competencia di Parlamento di Aruba como e representantenan directo di e pueblo. E realidad (cruel) ta cu Gobiernonan di turno den contexto di e analisis aki for di 2015 pa awo a contribui di un forma u otro na metiga e autonomia di Aruba. Awor nos futuro, bienestar y felicidad ta den man di 150 Hulandes europeo cu poco vinculo y conocimiento di nos necesidadnan.
Introduccion Rijkswet pa Aruba 2015-2025: un synopsis historico
E siguiente analisis historico tin primordialmente como meta pa trece mas claridad rond di intentonan cu Conseho di Ministro di Reino -bisa Hulanda- a haci durante 2015-2025 den cuadro di saniamento di finansas publico di Aruba y cua instrumentonan a wordo aplica. Alaves cua articulonan di Statuto a fungi como e cuadro huridico pa e medidanan cu Gobier-no di Reino a tuma. Tambe kico ta e posicion cu e diferente Gobiernonan di turno di Aruba a tuma durante e trayecto. Esaki primordialmente pa e mas recien proposicion di e Consen-susrijkswet HOFA cu actualmente ta colga riba nos cabes. Durante e periodo concerni Aruba a conoce e siguiente cabinetenan: Eman II, Wever-Croes I, Wever-Croes II y Eman-Croes entrante 28 di maart 2025.
Landsverordening Aruba Tijdelijk financieel toezicht: LAft
A base di un protocol entre Hulanda y Aruba na 2015 a combini cu Aruba mes legalmente lo regla supervision financiero dor di Reino a base di un ley domestico. E asina yama Lands-verordening Aruba Tijdelijk financieel toezicht (LAft). Esaki a wordo cristalisa tambe mirando e texto di e Afkondigingsblad di Aruba, 2015, no. 39. Textualmente e Afkondigingsblad ta haci mension di: “Dat daarbij tijdelijk met toepassing van artikel 52 van het Statuut van het Koninkrijk der Nederlanden aan de regering van het Koninkrijk enkele specifieke bevoegd-heden ten aanzien van landsaangelegenheden dienen te worden toegekend.”
Origen di e ley aki ta cu 2 di mei 2015 Gobierno di Aruba encabesa pa e Prome Ministro di e tempo ey M. Eman y Ministro di Finansas A. Bermudes y Hulanda a acorda un protocol cu e meta pa introduci un cuadro legal cu mester conduci na un finansas publico sano y duradero dor di permiti supervision ajeno pa realisa a largo plaso un presupuesto realistico y dura-dero. Resultado tabata cu finansas publico di Aruba for di 2 di september 2015 tabata bao curatela! Esaki aunke finansas publico di cualkier pais autonomo ‘ipso facto’ ta un asunto domestico. Den articulo 14 di e ley domestico cu a introduci na 2015 lo a stipula e normanan pa e presupuesto di Aruba pa e proximo añanan (2015-2017).
A acorda cu una ves HOFA wordo introduci e existencia di Protocol 2015 lo termina. E Protocol a condici na un Landsverordening y dor cu HOFA su base legal ta un Rijkswet e Landsverordening sin mas no tin base legal mas.
Otro intento: Protocol 2019-2021
22 di november 2018 atrobe Gobierno di Aruba y Hulanda a firma un convenio: ‘Protocol Aruba Nederland 2019–2021’. Esaki cu e titulo, ‘Inkadering van het pad richting solide, transparante en houdbare overheidsfinanciën van Aruba’ (Kamerstukken II, 2018-2019, 35 000-IV, nr. 31). Intento a wordo haci pa ancra den e protocol aki e normanan pa e aña-nan presupuestario di Aruba pa e periodo 2019-2021. A comvini cu e supervision financiero riba e presupuesto lo ta pa un periodo indifini pero pa minimo 3 aña. A introduci tambe reglanan presupuestario pa Aruba cu na final di cuenta mester conduci na maneha medionan financiero di e pais di tal forma cu esakinan mester conduci a largo plaso na finansas publico duradero. Un meta cu na e fase aki ta zona conoci.
A convini cu e instrumento legal pa mehora e finansas publico di pais Aruba lo keda e Landsverordening di 2015 pero cu algun adaptacion y lo agrega articulo 14 aserca. Te dia di awe e ley ariba mensiona no a wordo adapta ni amplia. Ta parce cu tabata ‘spera’ riba un enpuhe cu lo a mustra con deplorable e finansas publico di pais Aruba tabata y lamentable-mente esey a socede dor di e pandemia COVID-19 cu e conseguencia cu tur cu ta involvi den e mundo economico-financiero ta papia di e corona-crisis. Aruba como pais autonomo ya prome cu COVID-19 caba tawata conoce un situacion financiero deplorabel y falta di likides no tabata un excepcion.
Rijkswet Houdbare Overheidsfinanciën Aruba: HOFA
Den e ‘Memorie van Toelichting’ (Tweede Kamer, vergaderjaar 2021-2022). Gobierno di Aruba y Hulanda ta duna di conoce cu e deseo ta biba cerca nan pa e actual supervision (di Reino) base riba un ley domestico pa futuro wordo ancra den un Consensusrijkswet. Den e preambulo di e proposicion HOFA por lesa. Teniendo na consideracion cu gobierno di Aruba y Hulanda 4 di juni 2024 a acorda un areglo gubernamental pa introduci un cuadro legal cu normanan cu mester garantisa pa pais Aruba finansas publico duradero dor di supervision di Reino, tambe por lesa: “[…] dat de regeringen van Aruba en Nederland op basis van samen-werking tussen gelijkwaardige partners het nieuwe wettelijke kader onderling willen regelen bij rijkswet op grond van Artikel 38, tweede lid, van het Statuut voor het Koninkrijk; […].”
29 di augustus 2025 e Secretario di Estado pa Asuntonan Interno y Relacionnan di Reino, E. van Marum por escrito ta notifica e presidente di Staten-Generaal di Hulanda (36 032-R2162, No 10) lo siguiente: “In mijn brief van 23 april 2024, […] heeft mijn voorganger u geïnformeerd over de samenwerking tussen de vertegenwoordigers van de regeringen van Aruba en Nederland om tot een nieuwe Consensusrijkswet, gericht op houdbare overheids-financiën van Aruba, te komen. Dit heeft geresulteerd in bestuurlijke overeenstemming van de teksten van het voorstel Rijkswet Houdbare Overheidsfinanciën Aruba. Hierbij informeer ik u over de start van de consultatie van het conceptrijkswetvoorstel die heden plaatsvindt.”
E proceso pa introduccion di e Rijkswet a cuminsa. Tambe a palabra segun e correspon-dencia ariba menciona cu Gobierno di Aruba lo informa parlamento di e contenido y proceso di e proposicion di ley aki y tambe Eerste- y Tweede Kamer na nan turno lo wordo informa.
Dos Rijkswet riba mesa: COHO y CAft
Caribisch orgaan voor hervorming en ontwikkeling: COHO
E siguiente parada historico ta COHO. Si tira lus riba COHO ta constata cu den e caso aki no ta trata unicamente di Aruba pero tambe Corsow y Sint-Maarten. Kiko a conduci na COHO. Aruba entre otro door di e pandemia a crea un debe serca Hulanda di al rededor di 500 miljon di euro. Den e relato di Algemene Kamer di Hulanda na 2024 por lesa “Dit geld werd overgemaakt aan de landen in ruil voor aanvullende hervormingen en afspraken over de verbetering van het financieel beheer.” Tambe: “In ruil voor liquiditeitssteun in de corona-crisis werden door Nederland hervormingen geëist. Deze werden per land vastgelegd in landspakketten.”E grafico aki bou por ta ilustratibo.
Sinds de coronacrisis is de totale schuld van de landen aan Nederland toegenomen
Bron: Algemene Rekenkamer, ‘Hardnekkige schuldenproblematiek landen’, 10juni 2024, p 1
Segun carta di CAft e debe total di Aruba pa 2022 ta alrededor di awg 6.013 miljoen (Reactie op de eerste uitvoeringsrapportage 2022, Cft 202200069).
E intension tras di intruduccion di COHO ta cu lo trata di e forma aki pa mehora e bienestar di e habitantenan di e islanan dor di introduci reformanan riba tereno di gobernacion, sana finansas publico duradero y stabilisa e economia di e pais(nan). Notabel ta cu ta trata aki di un ampliacion di vision, meta y tarea. E resultado di e pandenmia tabata mundialmente notabel y visibel. Esaki a conduci cu Hulanda loduna sosten financiero pa cubri e escases di likides di e paisnan. E proposicion di e Consensusrijkswet aki a wordo entrega riba 9 di februari 2022 na Staten di tur tres pais Caribense y Tweede Kamer di Hulanda.
A conbini cu e Rijkswet lo conoce un organo gubernamental cu un tarea defini y cu por actua independiente a base di competencianan otorga dor di partidonan involvi. Cu otro palabra un autoridad gubernamental riba su mes. Sinembargo e margen di poder di e organo aki tambe a wordo limita. Si lesa: “Bij het uitoefenen van de taken, […], kan het COHO geen bevoegdheden uitoefenen die op grond van het landrecht van een land aan een overheidsorgaan van dat land toekomen” (Capitulo 2, articulo 4 inciso 2). Articulo 5 di e Rijkswet ta bisa cu e instrumento cu lo wordo usa ta e ‘landspakket’ cual riba su mes no ta uniforme pa e paisnan debi na e echo cu historia, desaroyo y problematica di cada un isla ta diferente. Igualmente e nesicidadnan.
COHO ‘por’ ta prometador pa e paisnan una ves nan cumpli: “Als een land zijn verplich-tingen krachtens deze rijkswet nakomt, stelt Onze Minister (di Hulanda, Pietersz), in over-eenstemming met de raad van ministers van het Koninkrijk, periodieke financiële middelen ter beschikking” (Articulo 22 di COHO). Pero di otro banda no cumpli kiermeen sera e kranchi di placa (Articulo 27 di COHO). Cua organo lo controla cumplimento di e paisnan? E ley di COHO den esey ta hopi cla, esta e College Aruba financieel toezicht (CAft). Tambe ta resalta e relacion entre COHO y CAft.
COHO literalmente a cana manca pasobra primordialmente e Parlamentonan Caribense a duna hopi resistencia. Mester a busca otro cuadro constitucional pasobra finansas publico di entre otro Aruba no tabata den lus di e normanan di bon gobernacion.
Rijkswet: College Aruba financieel toezicht (CAft)
E organo cu pa Aruba lo tin e tarea ariba menciona ta conoci bou e titulo ‘College Aruba financieel toezicht’ (CAft). Primordialmente CAft como organo independiente tin como tarea pa duna conseho na Conseho di Ministro i Reino encuanto di proposicionnan di presupuesto entrega na Staten, cumplimiento cu e Landsverordening una ves aproba dor di Staten te-niendo na cuenta e normanan stipula y si e gastonan di Gobierno ta cuadra cu e Lands-verordening c.q. e presupuesto.Tambe manera ariba y menciona si e presupuesto ta refleha palabracionnan den cuadro di Landspakket.
Punto di salida di Conseho di Ministro di Reino ta cu sí e paisnan debidamente cumpli cu Caft, Gobierno di Reino lo compensa esaki cu likides. Por ultimo pa Aruba ta conta cu e ‘Landsverordening Aruba financieel toezicht’ (LAft) lo wordo cambia pa ‘Rijkswet Aruba financieel toezicht’ (RAft). Kiermeen cu loke e Landsverordening di Aruba y e dos protocol- nan tabata regla a wordo awor ancra den un Rijkswet. Manera ariba ilustra esey ta solamen-te posibel dor di cambio di competencia: di pais Aruba pa Conseho di Ministro di Reino.
Sugerencia con sigi: no haci nada pa yega cielo, kiermeen no muri!
Na 2015 mi a produci un buki y como historiador Arubano cu hopi orguyo mi por a duna e manuscrito e titulo, ‘Aruba van een onderhorig eiland tot een zelfstandig land binnen het Koninkrijk’. Lamentabelmente e panorama historico a cambia y na 2025 si referi na e aspecto constitucional di Aruba mester dobla lomba y scirbi ‘Aruba van een zelfstandig land tot een onderhorig land binnen het koninkrijk’.
Pueblo mester para keto un rato na e introduccion di e Rijkswet cu ta colga riba nos cabes y compronde su embargadura pa nos pais y realisa cu e ta hiba nos 70 aña atras si pone den cuadro di e Statuto di Reino Hulandes. Si pone den contexto di nos autonomia basa riba Status Aparte 40 aña.
Atrobe sin ningun pretencion pero conmovi cu e atachamento di Hulanda na e espirito y contenido fundamental di Status Aparte ta mi deber como ciudadano di duna mi contribucion na contra-aresta e rumbo cu Gobiernonan di turno ta hibando nos pais aden. E sugerencia-nan no ta limitativo sinembargo cada sugerencia ta para riba su mes y e posibilidad tey cu sugerencianan por wordo implementa den conhunto. ‘Cada’ indentidad di nos comunidad tin un tarea den esaki. E base legal di e sugerencianan ta e Statuto y e Constitucion di Aruba banda di un yamada na e pueblo a base di e pensa-mento, ‘Vox Populi, vox Dey’ (e vos di pueblo ta e vos di Dios). Esta e receta cu e gran estadista politico di Aruba, Betico Croes, na varios ocasion a usa pa logronan grandi pa nos pais. Yamada na Parlamento:
Constitucion ta duna a base di articulo 111.22 e organo mas halto di e pais e posibilidad pa entrega un peticion na un instancia gubernamental di un nivel mas halto (Conseho di Mini-stro di Reino y Staten-Generaal), loke mi a referi na dje caba. Sinembargo e aclaracion riba su mes ta interesante: “[…], afgezien van het petitierecht, dat zij reeds volgens art, 1.14 van de Arubaanse Staatsregeling als vertegenwoordigend orgaan van Aruba bezitten, bevoegd zijn de belangen van Aruba en van haar ingezetenen bij bepaalde instanties voor te staan.”
Fiha un solo punto di bista y ancra esaki den e ‘Verslag’ cu mester yega Staten-Generaal di Hulanda cua organo a lo largo ta dicidi over introduccion di e Rijkswet. Articulo 16 (Statuto) ta bisa “Het vertegenwoordigende lichaam van het land, waarin de regeling zal gelden, is bevoegd vóór de openbare behandeling van het ontwerp in de Tweede Kamer dit te onder-zoeken en zo nodig binnen een daarvoor te bepalen termijn daaromtrent schriftelijk verslag uit te brengen”;
Den caso cu gobierno(nan) di turno di Aruba ta insisti den introduccion di e Rijkswet parla-mento por haci uso di e derecho di entrega un mocion di desconfiansa. Base mester ta sí cu e ora ey tin un conflicto entre gobierno y Parlamento. Statuto articulo 17 inciso 2, textual-mente ta bisa: “Het vertegenwoordigende lichaam van het land, waarin de regeling zal gelden, kan besluiten voor de behandeling van een bepaald ontwerp in de Staten-Generaal één of meer bijzondere gedelegeerden af te vaardigen, die eveneens gerechtigd zijn de mondelinge behandeling bij te wonen en daarbij voorlichting te geven.
Gobierno: Duna publicamente sin rodeo e pueblo di compronde si e actual Conseho di Ministro lo duna sosten na legalisa e Rijkswet cu ta colga riba nos cabes si o no.
Ministro Plenipontensario, Statuto articulo 18 inciso 1: “De Gevolmachtigde Minister van het land, waarin de regeling zal gelden, wordt vóór de eindstemming over een voorstel van rijks-wet in de kamers der Staten-Generaal in de gelegenheid gesteld zich omtrent dit voorstel uit te spreken. Tambe den lus di esey articulo 17 Statuto inciso 1 ta bisa: “De Gevolmachtigde Minister van het land, waarin de regeling zal gelden, wordt in de gelegenheid gesteld in de kamers der Staten-Generaal de mondelinge behandeling van het ontwerp van rijkswet bij te wonen en daarbij zodanige voorlichting aan de kamers te verstrekken als hij gewenst oor-deelt”. Inciso 4 di e mesun articulo ta bisa: “De Gevolmachtigde Ministers en de bijzondere gedelegeerden zijn bevoegd bij de behandeling in de Tweede Kamer wijzigingen in het ontwerp voor te stellen.”
Forsanan bibo den comunidad: Vocifera boso desicion y duna pueblo di compronde si bo organisacion ta para pa un si of no.
Medionan di comunicacion: Cumpliendo cu boso tarea di informa y educa e pueblo duna e pueblo informacion necesario pa independiente por tuma un desicion.
Pueblo: participa na un eventual manifestacion nacional a politico caminda e grito NO por wordo scucha te na e otro banda di oceano Atlantico.
Den contexto di opresion y paternalismo ‘ajeno’ no dispuesto pa muri por nifica cu bo libertad, valornan propio y derecho di escohencia ta bai perdi!
Bo servidor, Jorge A. (Chando) Pietersz